ماده‌ی 140 بوو بەژێر نەوت‌و بودجەوە
ئەو رێککەوتنەی رۆژی ١ی ئه‌م مانگه لەشاری بەغدا لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان‌و بەغدا ئیمزا کرا، تەنیا جەختی لەسەر دوو بڕگە کردبۆوە کە ئەوانیش هەناردنی نەوت‌و بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان بوو.
نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێم رایگەیاند: دوای ئەو رێککەوتنە ٢٥٠ هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستان‌و 300 هەزار بەرمیلی كەركووك رۆژانە بۆ بەغدا دەنێرن، هەروەها یارمەتی حکومەتی عێراق دەدەن بۆ هەناردنی نەوت، لەبەرانبەریشدا بەغدا بەشی هەرێمی كوردستان لەبودجەی عێراق کە ١٧% یە دەگەڕێنێتەوە.
لەو لێدوانەی بارزانی‌و کاربەدەستانی عێراق، باسی مادەی ١٤٠و پرسی چالاککردنی سیستمی فیدراڵیی کە خواستی هەمیشەیی کوردەکان بووە دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن بەهیچ جۆرێک ئاماژەی پێنەدرا.
مادەی ١٤٠ کە دوای سەرهەڵدانی داعش لەسەرەتای مانگی حوزەیرانی ئەمساڵ، کەوتە دۆخێکی تەواو جیاوازەوە، هێشتا لەنێوان هەولێرو بەغدا پرسێکی ئاڵۆزەو سەرۆکی هەرێمی کوردستان بەروون‌و راشکاویی هەڵوێستی هەولێری لەو بارەیەوە راگەیاندو وتی: "ئەو مادەیە جێبەجێکراو ئیتر باسی ناکەینەوە." بەڵام بەلای بەغداوە مادەکە وەکو ئەوە نییە کە بارزانی لێی دەڕوانێ.
سەرەتای دەستبەکاربوونی کابینەی حەیدەر عەبادی کە كارنامەیەکی ٢١ خاڵی پێشكەشی پەرلەمانی عێراق كرد، تێیدا جەختی لەسەر ئەوە کردبۆوە کە دەبێ مادەی 140 لەماوەی ساڵێکدا جێبەجێ بكرێ، بەڵام روون نەکرابووە لەو ساڵەدا دەبێ چۆن‌و بە چ میکانیزمێک ئەو کارە بکرێ.
ئەو مادەیە کە یەکێکە لەگرێکوێرەکانی عێراقی دوای سەدام، لەماوەی 11 ساڵی رابردوودا تەنیا نزیكەی لە 20%ی قۆناغی یەكەمی جێبەجێكراوە.
بەرپرسی ئۆفیسی جێبەجێكردنی مادەی 140 لەکەرکوک کاکە رەش سدیق بەنیگەرانییەوە دەڵێ هەر کاتێ بەرپرسانی کورد چووبنە بەغدا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان، پرسی یەکلاییکردنەوەی کێشەی خاكیان نەكردوەتە تەوەری یەكەم‌و سەرەکی داواكارییەكانی كورد. کە بۆچوونی ئەو گرنگی بەلاداخستنی کێشەی خاک کەمتر نییە لەو کێشانەی هەولێرو بەغدا کردوویانەتە بابەتی رۆژ ئەویش بودجەو پرسی هەناردنی نەوتە.
کاکە رەش سدیق لەلێدوانێکدا بۆ "نیقاش" وتی: "تائێستا ئەوەی زاڵبووە لەدانیشتن‌و وتوێژی کاربەدەستانی بەغداو هەولێر، پرسی بودجەو هەناردنی نەوت بووە، راستە ئەو دوو پرسە گرنگن‌و پەیوەستە بەژیانی هەموو عێراقییەکەوە، بەڵام کێشەی خاک‌و ناوچە کێشە لەسەرەکان کەمتر نییە لەوانی ترو لەداهاتوودا ئاڵۆزتر دەبێ ئەگەر هەر لەئێستاوە نەخشە رێگاکان دانەڕێژرێن‌و بڕگەکانی دەستوور جێبەجێ نەکرێن."
ئەو زیاتر وتی: "کەچی بەپێچەوانەوە نەوت‌و بودجە باسی یەكەم‌و گەرمی گفتوگۆكانی هەرێم‌و بەغدا بووە، ئەندامانی شاندی دانوستانكاری کورد لەكۆبوونەوەكانیاندا هەمیشە ئەو دوو پرسەیان فەرز كردووە بەسەر كێشەی كەركوك‌و جێبەجێكردنی مادەی 140 کە کێشەیەکی گەورەیەو لەئێستاوە چارەسەر نەکرێ لەداهاتوودا دژوارتر دەبێ."
کاکە رەش یەکێکە لەو کوردانەی لەنزیکەوە باش ئاگاداری چۆنێتی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ لەشاری کەرکوک کە یەکێکە لەو شارانەی زۆرترین چاوی لەسەرە بۆ جێبەجێکردنی مادەکە. بۆیە دەڵێ وەکو کەرکوکییەک هەلومەرجەکان هەڵدەسەنگێنێ‌و لێدوانیان لەبارەوە دەدات نەک وەکو چاودێرێکی سیاسی.
ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراق لەرێی لیژنەیەكەوە، مانگی تەمموزی 2005 كۆتایی بەنووسینەوەی رەشنووسی دەستووری هەمیشەیی عێراق هێنا كە پێكهاتبوو لەدیباجەیەك‌و 144 مادە، رۆژی15ی تشرینی یەکەمی 2005 دەستوور خرایە راپرسی و لە 80%ی عێراقییەكان بە(بەڵێ) دەنگیان پێدا، بەڵام بەشی هەرە زۆری سوننە دەنگی بەو دەستوورە نەدا. مادەی ١٤٠ یەکێکە لەو مادانەی بۆ کورد دەستکەوتێکی ئەساسی‌و گرنگە‌و لەو کاتەوە تائێستا چاویان لەسەر جێبەجێکردنی ئەو مادەیەیە.
ئێستا کە هەردوولا کەوتوونەتە قەیرانێکی هاوبەشی سیاسی‌و ئەمنی بەهۆی سەرهەڵدانی داعش‌و کۆنترۆڵکردنی بەشێکی زۆر لەسێ پارێزگای پڕ لەنەوت کەرکوک- موسڵ- سەلاحەدین، هەروەها قەیرانێکی داراییەوە. هەولێرو بەغدا کار بۆ دۆزینەوەی رێگایەک دەکەن کە لێیەوە دەرباز بن، بۆیە کەمتر بایەخ بەو پرسانە دەدەن کە سیاسین، بەڵکو هەردوولا چارەسەرە ئابوورییەکە بەگرنگتر دەزانن.
یاسین حەسەن کوردێکی ئەندامی پێشووی شاندی دانوستانكاری هەرێم بوو لەگەڵ بەغدا، روونی دەکاتەوە پێشتر لەسەرجەم دانیشتنەكانیان لەگەڵ کاربەدەستانی بەغدا، باسی جێبەجێكردنی مادەی 140یان كردووەو بەرپرسانی بەغداش وەڵامیان داونەتەوە.
یاسین لەو بارەیەوە وتی: "لە گفتوگۆكانماندا لەبەغدا زیاتر باسی نەوت‌و بودجەمان دەکرد، چونكە ئەگەر هەرێمی کوردستان سەربەخۆیی ئابووریی مسۆگەر بکات، ئەوا لەداهاتوو دەتوانێ سەربەخۆیی لەجوگرافیاش فەراهەم بكات بۆیە کاربەدەستانی بەغدا سڵیان لەوە دەکردەوە کە پێداگیری لەسەر مادەی ١٤٠ بکرێ‌و زیاتر بەو باسانەوە خەریک دەبوون کە پەیوەندی بەبودجەو پرسی نەوتەوە هەبوو، جارێک لەو دیدارانەدا لەگەڵ دەسەڵاتدارانی بەغدا، ئوسامە نوجێفی بەراشکاوانە پێی وتین ئەگەر مادەی ١٤٠ جێبەجێ بکرێ، ئەوا گۆمی خوێن لەعێراق هەڵدەستێ."
ئەو ئەندامەی شاندی دانوستانكاری هەرێم، نایشارێتەوە كە بەرپرسانی یەكەمی هەرێم ئەوەندە لەخەمی بودجەو مەلەفی نەوتدا بوون، كەمتر لەخەمی گەڕانەوەی خاك‌و جێبەجێكردنی مادەی 140دا بوون، دەشڵێ: "نەوت بووەتە مانشێتی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم‌و بەغدا، چونكە بەرپرسانی حكومەتی هەرێم ئەوەندە بۆ پارەو پول كاریان كردووە، ئەوەندە بۆ هێنانەوەی خاك كاریان نەكردووە".
رەنگە چارەنووسی مادەی ١٤٠ هەروەکو چارەنووسی رێککەوتنی ١١ی ئازاری ساڵی ١٩٧٠ بێ کە لەنێوان مەلا مستەفای بارزانی‌و سەدام حوسێن ئیمزا کرا، تێیدا پرسی کەرکوک‌و ناوچە بەعەرەبکراوەکانی کوردستان جێبەجێکردنی دواخرا بۆ چوار ساڵ، بەڵام تا ئەو کاتەی نزیک دەبوونەوە لەماوەی دیاریکراو بۆ جێبەجێکردنی ئەو بەشەی رێککەوتننامەکە، کوردو بەغدا زیاتر لەیەکتر دوور دەکەوتنەوە، دواجار ساڵی ١٩٧٤ ئەو ساڵەی دەبوو کێشەی کەرکوک‌و ناوچە بەعەرەبکراوەکان چارەسەر بکرێ، هەردوولا دەستیان دایەوە تفەنگ‌و رێککەوتن‌و گفتوگۆکان بوون بەژێر دووکەڵ‌و ئاگری شەڕەوە. چونکە بەغدا بەئاسانی لێناگەڕێ بەشێکی هەرە دەوڵەمەندی وڵات بکەوێتە دەستی کوردو کوردیش بەهیچ شتێک رازی نابێ ئەگەر کەرکوکی تێدا نەبێ.
سه‌باره‌ت به‌ترسی دووباره‌بوونه‌وه‌ی مێژوو كه به ئه‌زمونی تاڵی خه‌بانی كورد داده‌نرێت عارف قوربانی كه چاودێرێكی سیاسییه پێی وایه كه باسكی هێز خۆی له‌دوباره‌بوونه‌وه‌ی مێژوو یان به‌پێچه‌وانه‌وه ده‌بینێ، بۆ "نیقاش" وتی: "دواجار ئه‌وه‌ی كێشه‌ی خاكی كوردستان یه‌كلا ده‌كاته‌وه مه‌نتقی هێزه، كام لایه‌ن(هه‌رێم‌و به‌غدا) به‌هێزبوون به‌قازانجی خۆی یه‌كلایی ده‌كاته‌وه. دووباره‌بوونه‌وه‌ی مێژووی 1970 په‌یوه‌سته به‌پێگه‌ی كورد له‌داهاتوودا".
قوربانی پێی وایه كه هه‌رێمی كوردستان له‌وه تێگه‌یشتووه پرسی كردنه‌وه‌ی یه‌كێك له‌گرێكوێره‌كانی عێراقی دوای سه‌دام كه ماده‌ی 140 به‌جێبه‌جێكردنی ماده‌كه كۆتایی نایه‌ت‌و چاره‌سه‌ری كێشه‌ی خاكی بۆ ناكات، بۆیه له‌كۆبوونه‌وه‌كانی وه‌فدی دانوستانكاری هه‌رێمدا پرسی یه‌كه‌می گفتوگۆكانیان نه‌بووه.ده‌ڵێ: "ئه‌گه‌ر هه‌رێم داوای جێبه‌جێكردنی ماده‌كه بكات، به‌پێی ده‌ستوور ده‌بێ له‌و خاكانه‌ی ئێستا له‌ژێر ده‌ستی هه‌رێمدا ده‌بێ پاشه‌كشه‌ی لێ بكات، بۆیه هه‌رێم كار له‌سه‌ر سه‌پاندنی ئه‌مری واقیع ده‌كات له‌ئێستادا".
